Ebu Hamid ibn Muhammed Gazaliu – Jeta, vepra dhe aspekte të idesë –

Nga: Nexhat Ibrahimi

I. Rrethanat shoqërore

Shekulli V h./X karakterizohej me mosbesim e shfrenim, rrëmujë dhe shëmti të të gjitha llojeve në shtetin islam. Kjo gjendje përfshiu të gjitha bashkësitë, popujt, besimet, pra edhe pjesën e Iranit, të njohur në histori si krahina e Horasanit. Ndryshimi i kësaj gjendjeje kërkonte jo shkopin magjik të magjistarit, por një kalorës të fuqishëm e të shkathtë, të aftë që në arenën e mendjes dhe shpirtit, të armatosur me armën e rivalit, ta luftojë kundërshtarin me armën e njëjtë. Trimi i tillë, pa frikë nga rivali dhe nga sfida që e priste, të cilin e ka caktuar fati, sipas të gjitha gjasave, ishte Ebu Hamid Gazaliu, i njohur shkurt si Imam Gazaliu, i dashur për kohën e hershme, i dashur sot, i dashur edhe në të ardhmen.[1] Këtë e përshkruan bukur Taxh b. Subkiu në Tabekat:

“Gazaliu erdhi në kohën kur përgjigjja ndaj gënjeshtrave filozofike ishte më e nevojshme sesa që errësirat kanë nevojë për dritat qiellore ose më e nevojshme sesa që toka e thatë ka nevojë për pikat e ujit. E mbrojti fenë e vërtetë me studimet e tij, derisa feja sërish nuk u bë e fuqishme dhe gjërat e dyshimta nuk u zbuluan tërësisht.”[2] 

 

II. Jeta dhe veprimtaria

 

Imam Gazaliu (Ebu Hamid ibn Muhammed ibn Muhammed El-Gazali Et-Tusi) u lind në qytezën Gazal në rrethin e Tusit, në një paralagje të Meshhedit të sotëm, në krahinën e Horasanit në Iran, në vitin 450h./1058. Rrjedh prej një familje persiane, autoritative, e përkushtuar ndaj Islamit me prirje ndaj sufizmit.[3] Familja ka dhënë disa personalitete, e ndër ta është vetë Gazaliu dhe i vëllai, Ahmedi.

Mësimet e para Gazaliu i mori në vendlindje dhe Xhurxhan, ku e mësoi sidomos fikhun[4]. Më vonë do të vazhdojë në medresenë e njohur Nidhamije të Nishapurit. Ndikim kyç mbi Gazaliun në Nishapur do të ketë Imam Xhuvejniu, i njohur më shumë si Imam’ul-Haremejn.[5] Të gjithë mësuesit e Gazaliut, ndërkaq, ishin njerëz me autoritet dhe dijetarë të kohës. Ai pati shumë mësues. Kryesorë qenë: në fikh e usul mësoi prej Ahmed ibn Muhammed Radhakaniut dhe Ebu Nasar Ismailit, në hadith mësoi prej Ebu Sahl Muhammed ibn Ahmed Hafsit, Nasr bin Ahmad Hakim Tusit, Abdullah bin Muhammad bin Ahmed bin Hawarit etj. Mësuesit e tij në sufizëm ishin Fadl bin Muhammed bin Ali Farmadi Tusi dhe Jusuf Sexhaxhi[6] e të tjerë.

 

Portret i Imam Gazaliut

Pas vdekjes së Imam’ul-Haremejnit në vitin 1085, Imam Gazaliu shkoi në Bagdad, ku u njoftua dhe u miqësua me dashamirësin dhe ndihmuesin e shkencës, ministrin e Shtetit, Nidham’ul-Mulkun. I mahnitur me dijen e thellë të Gazaliut në shumë fusha, nga një debat i organizuar, ai i propozoi Gazaliut të pranojë detyrën e drejtorit të shkollës së njohur Nidhamije në Bagdad në vitin 1091.[7] Si profesor në këtë medrese (të nivelit universitar) Gazaliu arriti sukses të madh; edhe ligjëratat e tij, edhe vëllimi i mësimit të tij, gjeturia e shpjegimeve të tij bënë shumë nxënës, madje edhe dijetarë kryesorë të kohës.[8]

Gazaliu gjatë kësaj periudhe katërvjeçare, përkatësisht në moshën e tij 34-vjeçare,  konsiderohej ndër njerëzit më të ditur të kohës dhe ushtronte postin më të rëndësishëm intelektual në shtet. Ky fakt edhe e befasoi shumë opinionin, kolegët, nxënësit dhe miqtë e tij, kur Gazaliu arbitrarisht e lëshoi këtë post, pastaj e braktisi familjen, pasurinë, autoritetin, famën, duke u nisur për në Damask, pastaj në Jerusalem, Mekë, Medinë etj.[9]

Këtë periudhë e përshkruan vetë ai në veprën autobiografike Shpëtuesi nga lajthitja (El-Munkidhu min’ed-dalal), të cilën e shkroi pesë vjet para vdekjes:

“Ende hamendesha ndërmjet pasioneve të kësaj bote dhe thirrjes së amshueshmërisë. Afërsisht gjashtë muaj, deri në fillim të muajit Rexheb 488/ gusht 1095. Në këtë muaj çështja e zgjidhjes sime u shndërrua në detyrim kur Zoti ma lidhi gjuhën dhe më pengoi të jap mësim. Një ditë, të shkëlqyeshme për zemrat ndryshe times, kam luftuar me vetveten që ligjëroj, por gjuha ime nuk mundi të shqiptojë as një të vetmen fjalë…

Duke ndier dobësinë time, mundësinë plotësisht të humbur që vetë të vendos, strehim kam kërkuar tek Allahu i madhërishëm sikurse njeriu plotësisht i paaftë. Dhe,  m’u përgjigj: “Ai i cili i përgjigjet të paaftit kur i drejtohet.” Ia lehtësoi zemrës sime t’i braktis nderimet, pasurinë, farefisin, fëmijët dhe miqtë. E kam shpallur vendosmërinë time të shkoj në Mekë, e në fakt në vetvete jam përgatitur për rrugë për në Siri…”[10] 

Vendi ku u lind dhe vdiq Gazaliu

Është folur shumë për arsyet e vërteta të izolimit të Gazaliut. Mirëpo, vetë ai thotë se ulemaja e kohës së tij ishte degjeneruar rëndë, prandaj nuk dëshironte të shkojë në xhehenem (nuk donte të bëhej pjesë e sistemit). Ndoshta qëndron edhe faktori vijues: gjatë kohës së Nidhamul-Mulkut, Gazaliu ka shkruar disa shkrime kundër ismailitëve (asasinëve). Meqë ata e vranë Nidhamul-Mulkun më 1092 dhe bënë disa vrasje të tjera, kjo ishte shenjë që Gazaliu të tërhiqet, sepse nuk kishte kush ta mbronte. Ndoshta edhe ngjarjet politike në Bagdad, kur sulltani selxhukas Barkijaruk e vrau axhën e tij Tatushin, e Gazaliu ishte në anën e të vrarit, ka ndikuar që ai të marrë vendim që të largohet. Këtë e argumenton edhe fakti se pas vdekjes së Barkijarukit, Gazaliu sërish u kthye në shkollë më 1106.[11] Njohësi i kësaj fushe, H. Corbin, kështu e përshkruan tërheqjen e Gazaliut nga jeta publike, familjare etj. Ai thotë: “Para ndërgjegjes së tij është shtruar problemi i të vërtetës intelektuale, dhe kjo aq ashpër,  saqë i ka shkaktuar krizë të brendshme mjaft serioze, e cila bëri kthesë si në veprimtarinë e tij profesionale, ashtu edhe në jetën e tij familjare. Në vitin 488/1095 e braktis universitetin dhe familjen, duke i flijuar për hir të kërkimit të sigurisë së brendshme, si garantuese e të Vërtetës. Mund të paramendojmë se sa ky vendim i Gazaliut, rektorit të Universitetit Nidhamije, komentuesit zyrtar të mësimit esh’arit, që në atë kohë identifikohej me vetë ortodoksinë e Islamit sunit, i ka trazuar shpirtrat; ky vendim zbulon fuqinë e jashtëzakonshme të personalitetit të Gazaliut.”[12]

Mbase të gjithë faktorët, e jo vetëm një, kanë ndikuar nga pak që Gazaliu të marrë vendime të këtilla për vetveten, për rrethin familjar dhe për bashkësinë në tërësi.

Kohën e kaluar në izolim, të cilën H. Corbini e quan “rrugë gjembore në kërkim të së vërtetës”[13], të cilën zakonisht mendohet se e kaloi në Damask, nuk duhet kuptuar ngushtë. Me fjalë të tjera, Gazaliu nuk kaloi mbi dy vjet në Damask, nga që kohën tjetër e kaloi në Jerusalem e Hebron, në Medinë e Mekë; madje thuhet se ka vizituar edhe Aleksandrinë.[14]

Periudha  e izolimit, e tërheqjes së tij nga jeta, duke bredhur i vetmuar nëpër botën islame, i veshur me rroba sufiste, duke iu përkushtuar studimeve të thella dhe tesavufit, zgjati dhjetë vjet gregorian. Gjatë kësaj periudhe të ngjeshur Gazaliu erdhi në përfundim se tesavufi është mënyra më e mirë dhe më e  pastër për ta arritur të vërtetën.[15] Kjo e vërtetë që e ofron tesavufi nuk arrihet me arsye ose me mënyra të tjera. Gjatë kësaj periudhe shkroi veprën më të njohur të tij, por edhe një ndër veprat më të mëdha në historinë muslimane, me titull Ihjau ulum’id-din (Ripërtëritja e diturive fetare).

Pas dhjetë vitesh izolimi, por edhe hulumtimi, përpjekjesh, mësimesh e meditimesh, Gazaliu vendosi t’i kthehet jetës dhe përballjes me problemet e kohës. Ai thotë:

“Pastaj thashë në vete: ‘Kur do t’i jepesh ti shpartallimit të asaj errësire dhe eliminimit të atij terri, ndërsa është koha e dobësisë dhe koha e gënjeshtrës!? Nëse lëshohesh në atë që t’i kthesh njerëzit nga rruga e tyre dhe t’i ftosh në të vërtetën, të gjithë bashkëkohësit do të kthehen kundër teje. Nëse iu kundërvihesh, si do të jetosh me ata? Kjo është e mundur në kohë të përshtatshme dhe me ndihmën e sunduesit të devotshëm dhe të paluhatshëm.’

Dhe kam besuar se Allahu i lartësuar më ka lejuar të këmbëngul në izolim, për shkak se jam i paaftë ta shpall të vërtetën me arsyetim. Por, Allahu i lartësuar e dha sunduesin e atëhershëm që vetë dhe pa kurrfarë ndikimi nga jashtë, rigorozisht të urdhërojë të shkoj në Nishapur me arsye të eliminimit të kësaj rrëmuje. Urdhri ishte aq i rreptë sa më kërcënohej dënim i rëndë nëse do ta shtyja zbatimin e tij.

Dhe, më ra në mendje se arsyetimi im për izolim është dobësuar. I thashë vetes: “Nuk është e drejtë që dëshira jote për izolim të bëhet përtaci apo prirje për pushim, për kërkim të lavdisë personale apo ruajtje nga pakëndshmëritë njerëzore. Sepse, vetvetes nuk i ke lejuar se e ke pasur të vështirë.

… U konsultova për këtë me disa njerëz të udhëzuar në shkencat e zemrës dhe me përvojën e drejtpërdrejtë dhe të gjithë më rekomanduan ta braktis izolimin dhe të dal nga zavija… Duke iu falënderuar këtyre dëshmive, shpresa ime u forcua dhe synimi i mirë ka dominuar. Zoti i lartësuar ma lehtësoi të marr vendimin për marrjen e detyrës në Nishapur në muajin dhu’l-ka’de 499.[16] Pasi që prej Bagdadit kam shkuar në dhu’l-kadeh 488, izolimi im ka zgjatur njëmbëdhjetë vjet.”[17]

I biri i Nidham’ul-Mulkut, sulltan Fahr’ul-Mulk, pasi e mori sundimin, e ftoi Gazaliun që ta merrte katedrën e diturive islame në Medresenë Nidhamijje në Nishapur. Gazaliu, pas presioneve, e pranoi ftesën e tij më 1106 dhe punoi rreth një vit. Mirëpo, një vit pas Fahr’ul-Mulku u vra, që ndikoi në të ardhmen e Gazaliut. Gazaliu, për shkak të rrethanave të reja, e lëshoi Medresenë Nidhamije të Nishapurit dhe u kthye në vendlindjen e tij, me ç’rast e themeloi një shkollë private, ku ligjëronte shkencat islame dhe tesavvufin. Më tej Gazaliu nuk iu përgjigj ftesave të sunduesve që të ligjërojë në medresetë e tyre. Në qytetin Tus e kishte teqenë e vet dhe shkollën në të cilën ligjëronte në mënyrën e vet.[18]

 

Mauzoleu i Imam Gazaliut në Tus

Në moshë relativisht të re Gazaliu vdiq. Ky ishte 19 dhjetori i vitit 1111 apo 14 xhumad’el-uhra 505. Ibn Xhevziu në veprën Eth-Thabat ‘inde’l-memat përcjell atë që e kishte dëgjuar nga i vëllai, Ahmedi: “Të hënën, më 14 xhumad’el-uhra, në kohën e namazit të sabahut vëllai im Ebu Hamidi mori abdest, fali namaz, pastaj tha: ‘Ma sillni qefinin.’ E mori, e puthi dhe e vendosi mbi fytyrë, duke thënë: ‘Dëgjojmë dhe nënshtrohemi në gatishmërinë tonë që të shpërngulemi në gjithë praninë e Mbretit.’ Pastaj i shtriu këmbët, u kthye drejt Kibles dhe e lëshoi shpirtin para lindjes së diellit – Allahu e bekoftë!”[19]

 

III. Veprat

 

Gazaliu është ndër dijetarët që shkroi shumë, që shkroi me cilësi të lartë, që diti të shkruante, ndërsa edhe sot veprat e tij janë të lexueshme, madje të pakalueshme për të gjitha fushat e dijes dhe për të gjitha moshat e lexuesve. Ai vendosi baraspeshën në mënyrë të shkëlqyer ndërmjet shpirtërores dhe fizikes dhe i konsideronte si lidhje të ngushta dhe të pashkëputshme. Kohët e fundit Gazaliu po rizbulohet si ndër muslimanët,  ashtu edhe ndër jomuslimanët, prandaj edhe është ndër autorët më të lexuar muslimanë të gjitha kohëve. Ai e dëshmon gjerësinë e Islamit, atë gjerësi të cilën Islami e dëshmon dhe e mundëson.[20]

Këtë edhe e thotë Gazaliu në veprën M?zan’ul-amel, duke përshkruar se si dija dhe veprimi janë të lidhura ndërmjet vete dhe se mirëqenia dhe përparimi, si në këtë botë,  ashtu edhe në botën tjetër, varen nga kombinimi i këtyre dy elementeve.[21]

Veprimtaria e shkruar e Gazaliut është tejet interesante si në aspekt të vëllimit,  ashtu dhe në aspekt të llojllojshmërisë e të cilësisë. Umer Ferruhi, ndërkaq, ka pohuar se deri në moshën 27-vjeçare Gazaliu nuk shkroi diç të rëndësishme.[22] Vetëm pas kësaj kohe Gazaliu do të shkruajë vepra të mëdha e cilësore. Ai shkroi edhe në periudhën e izolimit, madje në këtë kohë ishte mjaft prodhues. Ihjau, vepra e tij kryesore, u shkrua pikërisht në këtë kohë. Mirëpo, u shtrua pyetja se cilat, në fakt, janë veprat e tij dhe kur u shkruan ato.

Veprat e Gazaliut dijetarët i ndajnë në tri grupe:

1. Në grupin e parë bëjnë pjesë veprat për të cilat saktësisht dihet se i ka shkruar Gazaliu, ndërsa këto janë 72 .

Abdurrahmnan Bedeviu, filozof egjiptian, këtë grup prej 72 veprave e ndan në pesë periudha kohore, ashtu siç janë shkruar:

– Periudha e parë   (465-478 / 1073 – 1086)

– Periudha e dytë   (478-488 / 1086 – 1096)

– Periudha e tretë   (488-499 / 1096 – 1106)

– Periudha e katërt (499-503 / 1106 – 1109)

– Periudha e pestë  (503-505 / 1109 – 1111)[23]

Disa dijetarë të tjerë kohën e shkrimit të veprave të Gazaliut e ndajnë në tri periudha kryesore:

– Periudha e parë i përket rinisë së Gazaliut, sidomos kohës së shkollimit të tij në Nishapur, kur shërbente si asistent i Xhuvejniut. Kjo fazë shquhet me veprat e karakterit filozofik.

– Periudha e dytë i përket kohës së qëndrimit të Gazaliut në medresenë Nidhamije në Bagdad. Saktë nuk dihet, por në këtë kohë janë shkruar veprat e filozofisë së pastër, veprat me karakter polemizues, sikurse Mekasid’ul-felasifeh, Tehafut’ul-felasifeh, Fedaih’ul’batinijjeh, Fedaih’ul’mustadhhirijjeh etj.[24]

– Periudha e tretë i përket fazës më interesante dhe më të frytshme të krijimtarisë. Kjo është koha e izolimit dhe e tërheqjes së tij nga jeta publike, e cila zgjati më shumë se një dekadë. Në këtë kohë u shkrua vepra e tij autobiografike El-Munkidhu min’ed-dalal, Ihjau ulum’id-din.

2. Veprat e Gazaliut për të cilat saktësisht dihet se nuk i ka shkruar Gazaliu, por i përshkruhen atij, qoftë nga simpatizuesit e tij, qoftë për shkak të identifikimit të gabueshëm. Këtu bëjnë pjesë 22 vepra.

3. Veprat e Gazaliut për të cilat është vërtetuar se nuk i ka shkruar, por në disa burime shkruan se Gazaliu është autor[25], përkatësisht vepra të cilat i ka ligjëruar Gazaliu e të cilat i kanë shkruar nxënësit e tij,  por jo ai vetë. Në këtë grup bëjnë pjesë 31 vepra.

 

Meqë veprat e tij mund t’i lexojmë në burimet e cituara, me këtë rast do t’i themi disa fjalë për veprën kryesore të tij të fushës fetare, me titull Ihjau ulum’id-din, apo Ripërtëritja e diturive fetare dhe disa të tjera. Ihjai përbëhet prej katër pjesëve, kurse secila pjesë përmban dhjetë libra, që do të thotë 40 libra.[26] Vepra përmban një gamë të tërë temash fetare, ndërsa i dedikohet sidomos lexuesit të pjekur dhe intelektual. Gazaliu nuk e përdor numrin dyzet (40) pa qëllim, përkundrazi: numri 40 ka edhe kuptimet e brendshme: 40 si sinonim i moshës së pjekur, njerëzve të pjekur, dijes së verifikuar, përvojës së sigurt etj.[27] Sipas kritikës shkencore, Ihjai është ndër veprat më të njohura të historisë intelektuale islame, të kulturës islame dhe mendimit të epokës klasike. Vepra edhe si pjesë edhe si tërësi kërkon rilindjen dhe ringjalljen e diturive fetare.[28]

Gjatë shpjegimit, Gazaliu ka përdorur metodën e i’tibarit, metodë sufiste, e cila shkon nga forma e jashtme drejt domethënies së brendshme, siç e bën këtë gjatë shpjegimit të agjërimit.[29]

Vepër tjetër me rëndësi të madhe është Mekasid’ul-felasifeh (Synimet e filozofëve), në të cilët neutralisht shtron mendimet e filozofëve muslimanë të a. q. peripatetistë në raport me logjikën, metafizikën dhe fizikën, pa qëndrim vetjak. Këtë do ta bëjë në veprën tjetër, Tehafut’ul-felasifeh(Vetëshkatërrimi i filozofëve) [30], duke i shtruar dhe atakuar çështjet filozofike në njëzet pika.[31] Në këtë vepër Gazaliu kritikoi rreptë filozofët dogmatikë, rrënoi doktrinën e tyre, por nuk ofron doktrinë të re në këtë aspekt. Megjithatë, indirekt mund të vërehet qëndrimi i tij filozofik e teologjik për problemet e shtruara. Edhe pse i kritikoi si filozofë, ai e aprovoi logjikën e tyre dhe këtë lehtë mund ta vërejmë në veprën Mi’jar’ul-ilmi (Kriteri i diturisë).[32]

Ndër veprat e tij më të njohura dhe më të popullarizuara është El-Munkidhu min’ed-dalal (Shpëtuesi nga lajthitja), e cila është shkruar vitet e fundit të jetës së tij. Është një rrëfim i tij shkencor dhe filozofik. Vepra është përkthyer në shumë gjuhë botërore.[33]

Një vepër tjetër me rëndësi kapitale është Nasihat’ul-muluk (Këshillë për sunduesit), vepër e natyrës politike. Me këtë temë janë marrë edhe Farabiu, Bagdadiu, Maverdi e të tjerë, por sipas të gjitha gjasave, vepra e Gazaliut i tejkalon ato, ndër të tjera, sepse Gazaliu nuk merret shumë me format e qeverisjes, por me aspektin moral të qeveritarëve karshi qeverisjes. Maksima e doktrinës së tij është “mos lejo të të posedojë bota, por ti posedoje botën; mos lejo të të posedojë pushteti, por ti posedoje pushtetin (së pari ndaj vetvetes)”. Kjo vepër përbëhet prej dy pjesëve, e para aspekti teologjik, kurse e dyta merret me aspektet praktike të sunduesve, me elemente sufiste, etike karshi jetës, por nuk ofron shembuj praktikë si do të duhej të dukej shteti islam etj. [34]

Kemi edhe disa vepra të kësaj natyre, por natyra e shkrimit nuk lejon të ndalemi gjerësisht në secilën vepër.

 

IV. Përdorimi i hadithit

 

Kundërshtarët bënë vërejtje të ndryshme ndaj Gazaliut. Një ndër ato vërejtje është ajo e njohjes së dobët të hadithit dhe shkencës së hadithit nga ana e tij. Madje, Ibn Xhevziu me ironi e quan si “mbledhës drush gjatë natës”, që domethënë i përdor të gjitha hadithet që i gjen, pa ndonjë kriter e njohuri. Por, kjo nuk është e vërteta. Gazaliu edhe pse është rritur dhe shkolluar në një mjedis ku është kultivuar kelami, usuli-fikhu, fikhu, logjika etj., ai nuk është pa njohuri në fushën e hadithit. Pra, shkolla e tij nuk shquhet me shkencën e hadithit dhe këtë duhet pasur parasysh, por kjo nuk do të thotë se Gazaliu nuk e ka njohur këtë shkencë, por është e qartë se nuk ka qenë ekspert i shkencës së hadithit. Përdorimi i disa haditheve që nuk kanë fuqi argumentuese të mjaftueshme nga Gazaliu arsyetohet se ai në të shumtën e rasteve nuk ka folur për dispozita, por për këshilla, të cilat dijetarët i kanë arsyetuar si hadithe për stimulim dhe qortim (et-tergîb we’t-terhîb) ose përdorimi i pjesshëm i një hadithi më të gjatë për nevoja ligjërimi dhe shkrimi etj. Sipas disa dijetarëve, citimi i një pjese të hadithit është praktikë edhe e sahabëve, si: ‘Aliut, Ibn ‘Abbasit, Enes ibn Malikut, Ebu Dardasë, Wathil ibn Aska’s dhe Ebu Hurejres – Allahu qoftë i kënaqur me ta![35] Mirëpo, disa burime theksojnë se Gazaliu në fund të jetës së tij iu përkushtua më fuqishëm hadithit, lexonte më shumë se më herët. Ai lexonte Buhariun e Muslimin, ndërsa vdekja e zuri me Sahihun e Buhariut në gjoks.[36]

 

V. Pikëpamje të doktrinës intelektuale dhe shpirtërore

 

Që të kemi një pasqyrë të drejtë për jetën intelektuale e shpirtërore të Gazaliut,  është e nevojshme të dimë për formimin e tij intelektual, shkencor e shpirtëror. Çdo studim i thelluar i jetës dhe veprës së tij na çon në katër periudha kryesore intelektuale dhe shpirtërore:

1. Periudha e imitimit;

2. Periudha e studimit;

3. Periudha e kërkimeve filozofike dhe;

4. Periudha mistike.[37]

Është fakt historik se Gazaliu është orvatur vazhdimisht për ta zbuluar të vërtetën. Mirëpo, si pengesë në këtë rrugë e shihte taklidin, përkatësisht zhveshjen e shpirtit të tij nga prangat e imitimit.[38] Këtë do ta arrijë Gazaliu në periudhën e dytë dhe të tretë, kur idetë e ndryshme, një nga një, i lexoi, i kontrolloi, i peshoi dhe i krahasoi për të vendosur se cila nga këto të vërteta i përgjigjet realitetit. Si duket, Gazaliu e gjeti vetveten vetëm në periudhën e katërt, atë të sufizmit.[39]

Gazaliu qysh nga rinia e hershme hulumtonte, studionte, verifikonte thelbin e gjërave, esencën e realiteteve. Për asnjë çështje nuk fliste e nuk shkruante pa e medituar thellë e gjatë. Ai thotë:

“Etja për thelbin e gjërave ka qenë cilësi e ime dhe zakon i im nga vetë fillimi dhe nga rinia e hershme. Ishte ky pasion nga përzgjedhja  dhe përsiatja  ime.”[40] 

Gazaliun e karakterizonte guximi që të merret me tema të ndryshme, me teori të shumta dhe me besime e bindje brenda dhe jashtislame, duke hulumtuar thelbin e tyre në mënyrë që të zhveshet synimi i ekzistimit të tyre. Për vetveten ai thotë:

“Qysh nga rinia e hershme dhe etapa më e mirë e jetës, prej kur i jam afruar pjekurisë dhe para se të mbushi njëzet vjet, e deri tash, kur i kam mbushur pesëdhjetë, gjithnjë jam hedhur në greminë të atij deti të thellë, kam shkelur në ujin e tij të thellë me guxim, e jo si mjeran apo si njeri i kujdesshëm. Jam thelluar në të gjitha vendet e paqarta, kam sulmuar të gjitha çështjet e vështira, guximshëm i jam ekspozuar të gjitha vështirësive, kam verifikuar bindjen e çdo sekti, kam zbuluar mendimet e fshehta të çdo grupi, në mënyrë që ta ndajë të vërtetën nga gënjeshtra, transmetimin autentik nga risia e shtrembët.”[41]

Gjatë hulumtimit të çështjeve Gazaliu kishte edhe kundërshtarë të shumtë, e sidomos tradicionalistët ishin më rigorozët, të cilët për shkak të qëndrimeve të tyre konservative, refuzonin filozofinë dhe argumentet e tyre për ekzistimin e Zotit.

Sidomos fiton në rëndësi metoda e Gazaliut kur shteti musliman u shtri në vende e popuj të shumtë, me fe e filozofi të ndryshme, kur duhej dhënë përgjigje feve dhe filozofive të tyre, kur duhej ftuar popujt e tjerë në Islam. Kjo e shtyri Gazaliun të merret me filozofi dhe të ofrojë përgjigje të drejta kundrejt filozofëve muslimanë të ndikuar helenistë,  por edhe kundrejt filozofëve jomuslimanë.[42]

Gazaliu konsideronte se duhet verifikuar të gjitha llojet e njohjes dhe asgjë nuk duhet konsideruar e rrezikshme apo armiqësore. Ishte i liruar nga parohializmi i teologëve dogmatikë të kohës, të cilët librat e ateistëve dhe të filozofëve më me dëshirë do t’i digjnin sesa do t’i lexonin. Por, edhe pse i gatshëm që të lexojë dhe të shqyrtojë çdo libër e çdo mendim, Gazaliu nuk pranonte asnjë prej tyre dhe dyshonte në të gjithë. Mendonte se mbështetja në autoritete dhe imitimi i verbër ishte armiku më i madh në rrugën e të vërtetës.[43]

Gazaliu është i vetëdijshëm se rrugët për të arritur të vërtetën janë më shumë se një dhe identifikon katër rrugë kryesore: teologët (mutekelimunët), autoritarët (ta’limitët)[N1] , filozofët dhe sufistët.

Me mutekelimunët apo teologët ishte tejet i matur, sepse edhe vetë ishte i kultivuar në këtë mjedis. Mirëpo, përkundër këtij fakti, nuk është e qartë a iu ka takuar në tërësi atyre. Ai ishte mistik i plotë, por pa pushuar të jetë edhe teolog. Madje, edhe kur e kritikon rreptë filozofinë, këtë e bën mbi pozicione të kelamit (teologjisë).[44]

Së pari u dha pas studimeve të kelamit, studimit të bindjeve dhe parimeve të shkencës së kelamit. Ai thotë: “Kam nxituar të ndjek këtë rrugë dhe me themel ta hulumtoj atë që e kanë arritur këto grupe, duke filluar nga mutekelimunët, pastaj filozofët, pastaj me doktrinën e talimijve dhe në fund me rrugën e sufijve.” [45] 

Pas studimit të shkencës së kelamit[46], Gazaliu thotë: “Kam gjetur se kjo shkencë i përgjigjet synimit të saj, por nuk i përgjigjet synimit tim…Së këndejmi, shkenca e kelamit nuk ka mundur ta kënaq nevojën time për të vërtetën, as ta mjekojë sëmundjen prej së cilës jam ankuar.”[47]

Pastaj iu qas filozofisë, duke e studiuar thellë. Lidhur me këtë thotë: “Kam bërë angazhim të madh që deri në fund ta zotëroj shkencën e filozofisë.”[48] Sipas Gazaliut,  as filozofia nuk i plotësoi nevojat e tij, por angazhimi i tij ndikoi në zvogëlimin e ndikimit të filozofisë greke në filozofinë dhe teologjinë muslimane. Vepra më e njohur për këtë aspekt është Tehafut’ul-felasifeh (Vetëshkatërrimi i filozofëve).[49]

 

Përkthimi anglisht i veprës

Tehafut’ut-felasifeh

Pas filozofisë u dha në studimin e batinitëve, përkatësisht ta’limitëve, të cilët në kohën e Gazaliut ishin fuqizuar së tepërmi. Këtë dëshirë të tij e ndihmoi edhe halifi i kohës, i cili kërkoi nga Gazaliu që mësimin e tyre ta shtrinte në një libër të veçantë. Këtë synim Gazaliu e arriti me veprën Kitab’ul-Mustadhhiri, sipas emrit të halifit.

Të gjitha hulumtimet e Gazaliut deri atëherë nuk dhanë përgjigje në kërkesat e tij që të arrijë qetësinë e shpirtit. Prandaj, u dha pas studimit të rrugës së sufizmit. Për këtë ndodhi ai thotë:

“Pasi përfundova me ato shkenca, fillova të merrem me sufizëm. Mësova se rruga e tyre fuqishëm përbëhet prej dijes dhe veprimit. Synimi i veprimit të tyre është anulimi i pengesave personale dhe pastrimi i karakterit nga prirjet e këqija dhe cilësitë e shëmtuara, derisa nuk arrihet largimi i zemrës nga çdo gjë ku nuk është Allahu i lartësuar dhe derisa zemra nuk stoliset me përmendjen e Zotit. [50] 

Gjatë kësaj periudhe Gazaliu mësoi se çdo gjë nuk mund të kuptohet me arsye, se ekziston njëfarë kufiri, përtej të cilit nuk ecet.[51] Përfundimisht, mendon se teologjia nuk mund të ekzistojë vetëm me fuqinë e arsyes, e cila është me pikarritje të kufizuara dhe e cila nuk arrin deri tek e vërteta përfundimtare, më e lartë. E tërë kjo solli krizën, e shënuar me skepticizëm që nuk i solli qetësi.[52]Prandaj, vazhdoi rrugëtimin e tij drejt rrugëdaljes, duke u dhënë pas sufizmit. Gazaliu sufizmin e konsideron parësor në rrugën e shërimit.[53] Sipas Gazaliut, arsyeja dhe shkenca janë armë dhe vegla të çdo muslimani. Kështu edhe Gazaliu, pas dhjetë vjet izolimi, iu kthye botës normale, me zemër të qetësuar dhe me synim të qartë:

“Dua që veten dhe të tjerët t’i bëj më të mirë, por nuk e di a do të më plotësohet dëshira apo do ta përfundoj jetën pa e arritur atë synim. Megjithatë, besoj me besim të sigurt dhe të bazuar në dëshmi se ‘nuk ka forcë as fuqi, pos në Zotin e fuqishëm dhe të lartësuar’.”[54]

Nuk duhet shpërfillur faktin se Gazaliu kishte shumë pak vërejtje në rrugën e sufizmit, pos në rastet e ekzagjerimit në disa pohime panteiste të disa sufijve.[55]

 

VI. Tri grupet e filozofëve

 

Qëndrimi i Gazaliut ndaj filozofisë mund të vërehet lehtë në veprën autobiografike të tij, El-Munkidhu min’ed-dalal, duke analizuar grupet kryesore. Ai dallon tri grupe kryesore:

1. Ed-Dehrijjun (Eternalist, materialist). Sipas të gjitha gjasave, Gazaliu dehrijjun i quan filozofët grekë Empedoklen dhe Demokritin. Për këtë grup Gazaliu pohon se janë mohues të Krijuesit, të Gjithëdijshmit dhe Rregulluesit të gjithëfuqishëm; ata mendojnë se bota si e këtillë është vetvetiu, pa Krijues.

2. Et-Tabi’iujjun (Natyralistët). Në këtë grup Gazaliu i fut përfaqësuesit e natur-filozofisë eklektike, të cilët rrjedhin nga pitagoreizmi dhe grupe të tjera. Për të tillët pohon se studiojnë natyrën, botën shtazore, janë të vetëdijshëm për mrekullitë e krijimit. Mirëpo, në këtë besim të tyre kishte primesa idhujtarie, mohim të botës tjetër, xhenetit dhe xhehenemit etj. Kjo bëri që edhe ky grup të quhet jobesimtar.

3. El-Ilahijjun (Metafizikanët). Ky grup është më i avancuar në aspektin e  besimit, por megjithatë kanë edhe elemente jobesimore. Këtu Gazaliu numëron Sokratin, Platonin dhe Aristotelin. Këta filozofë kritikuan rreptë dy grupet e para, por nuk arritën të shkëputen tërësisht nga besimi jokorrekt. Të tillë, sipas Gazaliut, janë edhe simpatizuesit dhe vazhduesit e këtyre mësimeve, përkatësisht Farabiu, Ibn Sinai etj.[56]

 

VII. Tri problemet metafizike kyç

Tashmë kemi theksuar se Gazaliu në veprën e tij të njohur Tehafut’ul-felasifeh (Vetëshkatërrimi i filozofëve) i ka shqyrtuar hollësisht filozofët. Ai identifikoi gjithsej njëzet çështje, në të cilat i shpalli filozofët për jobesimtarë. Mirëpo, pas një analize të mëvonshme, Gazaliu hoqi dorë nga 17 çështje[57], duke i zbutur qëndrimet dhe duke i shpallur filozofët mëkatarë sipas këtyre problemeve. Mirëpo, Gazaliu këmbënguli në tri çështjet vijuese, amshueshmëria e botës, njohja e universalive dhe ringjallja vetëm shpirtërore, duke mos hequr dorë që t’i shpallë filozofët për jobesimtarë. Gazaliu mendonte se edhe disa filozofë muslimanë qenë nën ndikimin grek dhe, rrjedhimisht kësaj, edhe ata kanë bërë gabim të rëndë fetar, mosbesim. Është mendim unanim se Gazaliu duke i shqyrtuar këto probleme madhore filozofike përdori argumentimin e njëjtë si filozofët, dhe filozofët i lufton me armën e tyre, si një prej “qërimit të hesapeve” ndërmjet fesë dhe filozofisë, nga një anë, dhe mendjes së pastër dhe filozofisë dogmatike,  nga ana tjetër.[58]

 

1. Amshueshmëria e botës

Gazaliu i refuzon të gjitha arsyetimet e filozofëve me frymëzim helenist dhe tregon se besimi në krijimin e botës nga vullneti i amshueshëm i Zotit, në çastin e caktuar të cilin e zgjedh Ai, nuk do me thënë shkelje e parimeve fondamentale logjike. Duhet të besojmë se vullneti i Zotit nuk ka kurrfarë shkaku apo së paku se ky shkak nuk është jashtë vullnetit të Tij, por në të. Gjithashtu, nuk është domosdoshmërisht logjike që pasoja duhet të shkojë menjëherë pas shkakut. Duhet bërë dallimin mes amshueshmërisë së vullnetit të Zotit dhe amshueshmërisë së objektit të vullnetit të Tij.

Sipas Gazaliut, pikërisht me vullnetin e Tij Zoti e zgjedh këtë çast që bota të krijohet, e jo ndonjë tjetër. Nuk duhet pyetur për këtë zgjedhje, sepse vullneti i Zotit është plotësisht i pakufizuar. Vullneti i Tij nuk varet nga distinksionet e botës së jashtme, sepse Ai vetvetiu është krijues i të gjitha distinksioneve.[59]

 

2. Njohja e Zotit të universaliteteve

Qëndrimi i disa filozofëve se Zoti i di vetëm universalitetet (kul-lijjatet), por jo edhe partikularitetet(xhuz’ijjatet), Gazaliun e bënë kundërshtar të zjarrtë të tyre. Ai refuzoi mendimin e këtij grupi se Zoti e di tërësinë e gjërave dhe ndodhive, se i di gjërat me dije të përgjithshme, por dija e Tij nuk ka lidhje me pjesoret, partikularitetet, si për shembull: Zoti e di që njerëzit janë të zotë për të folur për të bërë veprimet, për  tiparet e  tyre, por nuk e di se njeriu tani po flet ose po ecë. Ky qëndrim i tyre e irritoi Gazaliun, dhe duke u bazuar në ajetin e Kur’anit: “Nuk do t’i fshehet Atij as sa një thërrmi, as në qiej as në Tokë” (Sebe’, 3),  i kritikoi rëndë filozofët dhe bashkëmendimtarët e tyre.[60]

 

3. Ringjallja shpirtërore

Filozofët e besojnë botën tjetër, Ahiretin, por thonë se ringjallja nuk do të ndodhë fizikisht, por vetëm shpirtërisht. Gazaliu me tërë fuqinë e vet përpiqet të përgënjeshtrojë filozofët, se argumenti racional është i pamjaftueshëm në argumentimin e doktrinës së tyre mbi shpirtin dhe thelbin e tij dhe mbi çështjet e ringjalljes, të xhenetit, xhehenemit etj. Ai thotë: “… ne e kontestojmë pohimin e tyre se kjo mund të dëshmohet vetëm me ndihmën e mendjes dhe se për këtë nuk është i nevojshëm Ligji i Zotit.”[61] Gazaliu pranon ringjalljen e dyfishtë, fizike dhe shpirtërore, por shton se ringjallja në botën e ardhshme mund të jetë krijim i ngjashëm, por jo i njëjtë, sepse krijimi i njëjtë nuk do të mund të bëhet, për shkak se Bota Tjetër, megjithatë, nuk është kjo botë.[62]

Kritika e Gazaliut kundrejt filozofëve të frymëzuar helenistë kryesisht u përvetësua edhe nga kelamistët pas tij, për të vazhduar deri sot[63], me ndryshime shumë të vogla.

 

VIII. Ndikimi i Gazaliut

 

Jeta dhe vepra e Gazaliut është tejet dinamike dhe vëllimore  dhe, së këndejmi, e vështirë për analizë. Megjithatë, duke iu falënderuar shkrimeve të autorëve të ndryshëm,  të cilët e kanë hulumtuar hollësisht veprën e tij, mund të përfundohet se Gazaliu është ndër autorët me ndikimin më të madh qysh nga mesjeta, brenda dhe jashtë muslimanëve, sidomos kur vepra filloi të përkthehet në latinisht e gjuhë të tjera evropiane.

Në botën klasike muslimane Gazaliu sidomos ka ndikuar te Shihabuddin Suhraverdi (vd. 1234) dhe te Muhjidin Arebiu (vd. 1240). Nëse do të analizohet vepra e Suhraverdit, Avarif’ul-mearif (Dhuratat e njohjes), e cila zakonisht botohet në fund të Ihjait, si vëllim i pestë, do të vërejmë se qëndrimet e tij janë thuajse identike me të Gazaliut. Edhe Ibn Arebiu ka mendim të lartë për Gazaliun, madje ai thotë se ‘Allahu i madhërishëm e ka hequr perden para tij që ta shoh botën e padukshme’.[64]

Kritika e tij e filozofisë në veprat Mekasid’ul-felasife dhe Tehafut’ul-felasife ka qenë aq e fuqishme, saqë pas tij më nuk kemi emra të mëdhenj të filozofisë, sidomos në Lindjen muslimane. Filozofia gazaliane ka ndikuar në futjen e logjikës në sistemin e filozofisë, të teologjisë. Sidomos është relevant ndikimi i Gazaliut në futjen e sufizmit në korniza të sunizmit apo përpjekja që sufizmin ta afrojë me sunizmin. Një numër i konsiderueshëm i ulemasë sunite ka elemente sufizmi. Thënë ndryshe, vepra e Gazaliut ka qenë me rëndësi të madhe dhe ka kontribuar në pajtimin e teologjisë racionale dhe sufizmin.[65]Gjithashtu, ka ndikuar në dobësimin e ismailizmit (asasinizmit) me veprat e tij kundër tyre, së paku në kohën e tij dhe në kohën e afërt pas vdekjes së tij.[66]

Në Evropë Gazaliu ishte i njohur qysh herët. Përkthyesit hebrenj e përkthyen në latinisht, kurse nga latinishtja në shumë gjuhë evropiane. Sidomos i tërhiqte kritika e tij ndaj filozofisë. U përkthyen edhe veprat tjera, si Munkidhi, Ejjuhel-veledi etj. Sidomos ka ndikuar te Toma Akuini, më vonë te Paskali, Dekarti, Kanti, Laibnici etj. Ngjashmëria e Munkidhit të Gazaliut dhe Discours de la methode të Dekartit është e pashmangshme dhe evidente. [67]

 

IX. Përfundim

Gazaliu zë vend unik në historinë e mendimit fetar dhe filozofik musliman me gjerësinë e mendimit, me origjinalitetin e mendimit dhe me ndikimin në botën muslimane dhe jomuslimane. Emri dhe figura e tij janë simbol i të gjitha lëvizjeve të rëndësishme intelektuale dhe fetare të asaj kohe. Ai ishte jurist dhe kelamist, filozof dhe skeptik, sufi dhe teolog, tradicionalist dhe moralist. Me të drejtë pohojnë filozofët muslimanë El-Fahuri dhe El-Xherri :

“Nuk dimë që ndonjë dijetar ka lënë ndikim kaq të thellë në Islam sikurse që e ka bërë këtë El-Gazaliu, as që dikush si Gazaliu i ka dhënë Islamit drejtim të ri, ndërsa nuk ka qenë themelues i medhhebit të caktuar, as udhëheqës i ndonjë shkolle e cila sipas tij është bërë e njohur.”[68]

Edhe liderët e empirizmit fetar, edhe ata të pozitivizmit logjik do të gjejnë përkrahje për mendimet dhe veprimet e tyre, sepse jeta dhe mendimi i tij janë një, të pandashme.

Gazaliu pjesën më të madhe të veprave të tij i ka shkruar ndërmjet viteve 40 e 54, kurse vepra kryesore e tij, Ihjau ulumid-din, paraqet kulmin e opusit të tij. Tërë përvoja e tij intelektuale dhe shpirtërore është përmbledhur në faqet e kësaj vepre.[69]

Ihja dhe veprat e tjera të tij kanë ndikuar si në kohën klasike, kur jetoi dhe veproi, ashtu  dhe në bashkëkohësinë tonë. Pikërisht kjo është arsyeja përse Gazaliu edhe sot  lexohet, rilexohet, përkthehet, studiohet, si në Lindjen muslimane, ashtu edhe në Perëndimin kristian.

Do ta përmbyllim shkrimin tonë me një citat të reformatorit dhe dijetarit të madh musliman nga shekulli XX, sheh Mustafa Meragiu, rektor i Universitetit të El-Ez`herit të Kajros në Egjipt, i cili shkroi:

            ”Po të përmenden Ibn Sina dhe Farabiu, menjëherë na shkon mendja te dy filozofë të mëdhenj; po të kujtohet emri i Ibn Arebiut, do të mendojmë për burrin sufi, mendimet e të cilit kanë rëndësi e peshë të madhe në mistikën islame; po të përmenden emrat e Buhariut dhe të Muslimit, menjëherë do të mendojmë për dy tradicionalistët më të mëdhenj islamë të cilët i shënuan me sinqeritet fjalët dhe veprat e Muhamedit (a. s.), duke ruajtur një thesar të vlefshëm; por, po të kujtohet emri El-Gazali, këtu kemi shumë aspekte – nuk na shkon mendja te një burrë, por te shumë burra dhe secili me vlerë dhe rëndësi të madhe në lëmin e vet. Na kujtohet El-Gazaliu kanonist, jurist i lirë, teolog, prijës i ehli-sunnetit, mbrojtës i idesë së tyre; El-Gazaliu sociolog i specializuar për gjendjen e njerëzimit, për fshehtësitë e ndërgjegjes dhe sekretet e shpirtit; El-Gazaliu filozof që luftoi filozofinë; El-Gazaliu edukator; El-Gazaliu sufi ose, po të duash thuaj, kur kujtohet El-Gazaliu, të shkon mendja te burri që ishte enciklopedia e diturive të shekullit të tij.”[70]

 

Përmbledhje

Ebu Hamid ibn Muhammed Gazaliu, në mesjetë i njohur si Algazel, zë vend unik në historinë e fesë dhe të filozofisë islame. Emri i tij është i pranueshëm dhe i lexueshëm edhe pas më shumë se nëntë shekujve. Vepra e tij nuk ka humbur në shkëlqimin e saj, përkundër gjithë kësaj krijimtarie botërore. Ai është i pranueshëm për të rinjtë dhe për të moshuarit, për teologët, filozofët, sufijtë, etikanët, imamët, juristët. Me të drejtë është quajtur Autoritet i Islamit (Huxhxhet’ul-islam), Stoli e fesë (Zejn’ud-din), Ripërtëritës i fesë (Muxheddid’ud-din) e shumë epitete të ngjashme.[71]